The Look of Silence (2014)

Elk persoon doet wel eens iets waarvan degene weet dat dit eigenlijk niet goed is. Ondanks die kennis besluiten we echter toch door te gaan omdat we voor onszelf een reden verzinnen om onze actie(s) goed te praten. Als we er op aan gesproken worden kunnen we prima uitleggen waarom we iets gedaan hebben, waarbij ons schuldgevoel vaak niet eens meer aanwezig is, simpelweg omdat we onszelf al hebben wijs gemaakt dat iets geoorloofd was.

Joshua Oppenheimer liet met z’n spraakmakende documentaire The Act of Killing zien welke gruwelijke taferelen zich afspeelden in het Indonesië van de jaren zestig. Meer dan een miljoen mensen werden vermoord omdat ze communisten zouden zijn en Oppenheimer richtte zijn camera op de mannen die verantwoordelijk waren. Ze vertelden openlijk over wat ze deden en speelden het zelfs na in allerlei filmstijlen, wat het geheel nog surrealistischer maakte.

In die documentaire was de focus vooral op de daders en overlevenden en nabestaanden kwamen maar kort in beeld. Met The Look of Silence wordt echter die belangrijke kant van het verhaal ook belicht, waarbij de focus ligt op één gezin, waarvan de oudste broer, Ramli, destijds op een verschrikkelijke manier zijn einde vond.

De schok die The Act of Killing teweeg bracht is ook in deze film weer te voelen. Een verslag door de Amerikaanse zender NBC uit 1967 vertelt zonder emotie dat de mensen die gevangen zijn genomen op plantages moesten werken, uitgehongerd werden of soms vrijgelaten werden om door de lokale bevolking te worden vermoord. In een interview zegt een Indonesische man dat sommige communisten letterlijk vroegen of ze konden worden gedood, alhoewel dat extreem onwaarschijnlijk is.

Andere mannen die destijds verantwoordelijk waren voor een groot aantal doden vertellen tot in detail hoe ze Ramli hebben vermoord in een interview dat meer dan tien jaar geleden op de plek van executie is opgenomen. Deze beelden worden bekeken door zijn broer Adi, die als opticien bij mensen op bezoek komt. In The Look of Silence volgt regisseur Oppenheimer hem in zijn zoektocht naar meer details over wat er met zijn broer gebeurt is. Hij spreekt daarbij diverse verantwoordelijken, waaronder de man die de executie uitvoerde, degene die z’n handtekening zette onder een lijst van mensen die vermoord konden worden en een aantal personen op belangrijke politieke posities. Hij probeert ze niet alleen vragen te stellen over wat er plaats vond maar is ook op zoek naar een gevoel van berouw bij deze mannen. Zien ze inmiddels in dat er onschuldige mensen gedood werden, dat er nog steeds veel nabestaanden zijn die er moeite mee hebben dat de schuldigen een bepaalde status in de maatschappij hebben en dat ze verantwoordelijk zijn?

 De mannen lijken allemaal hun rechtvaardiging te hebben voor hun daden en voelen zich dan ook niet verantwoordelijk wat er zich destijds afspeelde. Zolang dat zo blijft is het maar de vraag of de nabestaanden ooit rust zullen kunnen vinden.

Het is duidelijk dat veel van de ondervraagden niet graag over het verleden praten als de vragen moeilijker worden. Het verleden moet dan niet worden opgerakeld worden of de vragen zijn te politiek. Je proeft als kijker de frustratie die dat bij Adi oproept. Het is ook duidelijk dat de stempel van de gebeurtenissen van vijftig jaar geleden nog steeds rust op de maatschappij. Er heerst nog steeds angst. Zowel z’n oude moeder als z’n vrouw willen niet dat hij praat met die personen, omdat ze bang zijn dat hij vergiftigd of ontvoerd wordt. De gebeurtenissen zijn nog steeds een taboe. Daarom is ook deze documentaire, net zoals The Act of Killing, zo belangrijk. Het weet de vinger op de zere plek te leggen en daar worden mensen oncomfortabel van. Het is een periode die veel mensen willen vergeten, maar dat is iets wat The Look of Silence niet toestaat.

The Act of Killing en The Look of Silence zijn beide via NPODoc terug te kijken.